Jak odwołać darowiznę - czyli niewdzięczny potomek i rodzinne niesnaski?

Z życia radcy prawnego wzięte …

Panie Mecenasie przychodzę do Pana z następującym problemem. Jakieś 3 lata temu zmarł mój ojciec i razem z dwiema siostrami przygotowywaliśmy dokumenty odnośnie spraw spadkowych. Jakie było nasze zdziwienie kiedy okazało się, że rodzice w tajemnicy przed nami przepisali na młodszego brata dom na wsi razem z przyległą działkę … Niech Pan sobie wyobrazi, że zmowa milczenia trwała w tym temacie całe 16 lat (!). Każdego roku spotykaliśmy się na Świętach i nikt nie puścił przysłowiowej „pary” z ust. W tym momencie brat ma mieszkania w mieście a w domu została schorowana matka, która niebawem dobije do 100 lat. Problem w tym, że brat nie interesuje się domem, nie robi remontów, wszystko niszczeje, sprawy mamy ma daleko, wie Pan gdzie … Czeka tylko aż mama przeniesie się na drugi świat a on będzie mógł spieniężyć dom, którego jest właścicielem. Można coś jeszcze zrobić w takiej sytuacji ? Osobiście czuję się pokrzywdzona …

Szanowna Pani,

opisuje Pani sytuację, która – niestety – nie należy do rzadkości, a jednocześnie zawiera wiele potencjalnych wątków prawnych, które warto przeanalizować. W klasycznej sytuacji, gdy obdarowany wykazuje rażącą niewdzięczność w stosunku do darczyńcy przepisy polskiego prawa przewidują możliwość odwołania darowizny.  

Jak odwołać darowiznę? 🤝

Darowizna to nieodpłatne przekazanie rzeczy lub pieniędzy innej osobie – darczyńca „daje” coś obdarowanemu z własnego majątku. Z zasady darowizna jest aktem nieodwołalnym, ale prawo przewiduje szczególne sytuacje, gdy można ją cofnąć. Dowiesz się, jak cofnąć darowiznę przed jej wykonaniem oraz po wykonaniu (z uwagi na zachowanie obdarowanego), a także jak darowizna wpływa na sprawy spadkowe i zachowek (art. 993 i następne k.c.).

• Darowiznę jeszcze niewykonaną można odwołać w razie znaczącej zmiany sytuacji majątkowej.

• Darowiznę już wykonaną (np. przekazano nieruchomość lub pieniądze) można cofnąć tylko z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego (art. 898 § 1 k.c.).

• Jeśli darczyńca umrze, w pewnych wypadkach prawo do odwołania przysługuje jego małżonkowi czy spadkobiercom (np. gdy obdarowany wyrządził darczyńcy złośliwą krzywdę).

📑 Darowizna a prawo – co warto wiedzieć

Umowa darowizny (art. 888 k.c.) jest skuteczna, gdy darczyńca zobowiązuje się bezpłatnie coś przekazać. Darowizna nieruchomości wymaga zawsze aktu notarialnego (art. 890 § 1 k.c.), ale za chwilę skoncentrujemy się na cofnięciu darowizny po jej zawarciu.

Zanim przejdziemy do szczegółów, pamiętaj:

• Odwołanie darowizny to czynność jednostronna darczyńcy – co znaczy, że tylko ten, kto dał darowiznę, może ją cofnąć (i to on sam decyduje o cofnięciu).

• Nie może tego zrobić np. inny krewny darczyńcy – prawo odwołania przysługuje wyłącznie darczyńcy

• Darczyńca nie potrzebuje zgody obdarowanego, by złożyć oświadczenie o odwołaniu. Trzeba tylko dopełnić formalności (patrz niżej).

Jeśli darczyńca spełnia warunki z kodeksu (opisane poniżej), składa obdarowanemu pisemne oświadczenie o odwołaniu darowizny. W praktyce należy to zrobić w formie pisemnego dokumentu. Art. 900 kodeksu cywilnego: „Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie".

⏳ Odwołanie darowizny przed wykonaniem (art. 896 k.c.)

Czasem darowizna zostaje tylko obiecana (jest zawarta umowa), ale darczyńca jeszcze nie przekazał „fizycznie” rzeczy lub pieniędzy. Taką darowiznę można cofnąć bez żadnego zawinienia obdarowanego, jeśli zmieniły się ważne okoliczności. Przepisy to określają tak:

Art. 896 k.c. – „Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.”

Inaczej mówiąc, darczyńca może cofnąć darowiznę, jeśli przekazanie jej zagraża jego sytuacji finansowej. Na przykład:

• Po podpisaniu umowy darowizny darczyńca poważnie zachorował lub stracił pracę, tak że „wydanie” darowizny pozbawi go środków na życie albo nie pozwoli płacić alimentów.

• Utracił majątek (np. kapitał czy dochody), a wykonanie darowizny – pomimo obietnicy – oznaczałoby pogorszenie egzystencji.

Sąd Apelacyjny wprost stwierdził, że „Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli … jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny pociągnęłoby za sobą uszczerbek dla utrzymania darczyńcy odpowiadającego usprawiedliwionym potrzebom albo uszczerbek dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych”. Dodajmy, że SN podkreślił, iż prawo do odwołania według art. 896 k.c. przysługuje wyłącznie darczyńcy, a nie jego spadkobiercy.

W praktyce oznacza to:

• Przede wszystkim to darczyńca sam (pisze osobiście) składa oświadczenie, że z powodu zmiany okoliczności wycofuje darowiznę.

• W piśmie należy wskazać, co się zmieniło w majątku, oraz jakie potrzeby (osobiste lub alimentacyjne) kolidują z wykonaniem darowizny.

• Darczyńca może cofnąć całą darowiznę lub tylko jej część, o ile tylko w tej części spełniony jest uszczerbek w sytuacji majątkowej. Na przykład, jeśli darczyńca obiecał dużo, a sytuacja zmalała tylko nieznacznie, może ograniczyć kwotę darowizny.

Uwaga: Jeśli darczyńcy nie uda się odwołać darowizny (np. sąd uzna, że nie udowodnił ciężkiej zmiany sytuacji), a darowizna została wykonana, to obowiązują inne przepisy (art. 897 k.c.) – obdarowany może wtedy być zobowiązany częściowo wspierać darczyńcę do wysokości wzbogacenia. Jednak to osobny temat (patrz art. 897 k.c.).

💔 Darowizna a niewdzięczność (art. 898 k.c.)

Jeśli darowizna już została wykonana (rzeczy przekazano albo pieniądze przelano na konto), cofnąć ją można tylko w jednym szczególnym przypadku: gdy obdarowany zachował się wobec darczyńcy z rażącą niewdzięcznością. O tym mówi art. 898 § 1 k.c.:

Art. 898 § 1 k.c. – „Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.”

Ten przepis to jedyna podstawa do cofnięcia darowizny po jej wykonaniu. Co to znaczy „rażąca niewdzięczność obdarowanego”? To bardzo silne określenie – zwykłe „kilka przykrych słów w stosunku do darczyńcy”, "mała sprzeczka z darczyńcą" nie kwalifikuje się.

Kluczowe jest, że zachowanie obdarowanego było umyślne, świadome i krzywdzące dla darczyńcy. Sądy podają przykłady:

• Znęcanie się nad darczyńcą, naruszenie jego nietykalności cielesnej czy atak na zdrowie albo mienie, popełnienie przestępstwa przeciw niemu.

• Rażące zerwanie więzi rodzinnych, np. zostawienie starzejącego się darczyńcy bez wsparcia czy domu, mimo wcześniejszych obietnic.

• Świadome działanie przeciwko darczyńcy, np. oszukiwanie, doprowadzenie go do ciężkiej choroby lub śmierci.

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że sam fakt niewdzięcznego postępowania nie wystarczy – musi być ono wyjątkowo złośliwe i bolesne. Według SN, „rażąca niewdzięczność” to „zachowania wysoce niewłaściwe i krzywdzące”. Inaczej mówiąc, chodzi o „kwalifikowaną” (poważną) niewdzięczność – np. pobicie darczyńcy, kradzież czy aktywny lekceważenie opieki, które darczyńca musi głęboko odczuwać. Zwykły brak wdzięczności (np. nie zaproszenie darczyńcy na święta, zwykłe kłótnie itp.) nie wystarczą. Jak podkreślił SN: „Sama zwykła niewdzięczność nie jest tu wystarczająca … rażąco niewdzięczne mogą być tylko zachowania ‘wysoce niewłaściwe i krzywdzące’.”

Podkreślenie SN: Trzeba uważać na termin! Darowiznę odwołuje się w sądzie – i termin na zgłoszenie takiego żądania wynosi 1 rok od chwili, gdy darczyńca dowiedział się o zachowaniu uzasadniającym odwołanie (art. 899 § 3 k.c.). Jeśli okaże się, że rok minął, darczyńca traci prawo do sądowej odmowy od wykonanej darowizny (nawet jeśli dałby świetny dowód rażącej niewdzięczności).

Jak zatem cofnąć darowiznę z tego powodu? Należy:

1. Zebrać dowody rażącej niewdzięczności obdarowanego (np. zeznania, dokumenty potwierdzające szkody, nagrania, korespondencję).

2. W ciągu roku od zdarzenia (np. pobicia czy znęcania się) złożyć pisemne oświadczenie o odwołaniu darowizny – najlepiej wezwać obdarowanego formalnie do zwrotu rzeczy lub równowartości (według zasad bezpodstawnego wzbogacenia).

3. Jeśli obdarowany się nie zgadza, skierować sprawę do sądu, żądając uznania odwołania darowizny i nakazania zwrotu. Obowiązują tu zasady analogiczne do bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 w związku z art. 898 § 2 k.c.).

   
   

Przykład: Darczyńca przekazał byłemu zięciowi mieszkanie (darowizna gotówkowa). Po rozwodzie zięć złamał obietnicę zapewnienia matce darczyńcy mieszkania czy opieki. Sąd uznał, że to była rażąca niewdzięczność, bo darczyńca miał poważne potrzeby. W wyniku tego darowizna została cofnięta a obdarowany musiał przekazać mieszkanie z powrotem. Tego rodzaju sprawy są dość rzadkie, ale SN regularnie podkreśla, że darczyńca ma wówczas prawo żądać zwrotu otrzymanego majątku.

Podsumowując: darowizny już wykonanej nie można „od ręki unieważnić" – co najwyżej można ją sądownie odwołać, jeśli obdarowany dopuścił się ciężkiej niewdzięczności. Wtedy darczyńca ma prawo żądać zwrotu daru (lub jego wartości) na zasadach bezpodstawnego wzbogacenia.

🏛️ Darowizna a sprawy spadkowe (zachowek)

Darowizny darczyńcy mają istotne konsekwencje przy dziedziczeniu i obliczaniu zachowku (ochraniana części spadku dla najbliższych krewnych). Podstawowe reguły są następujące:

• Art. 993 k.c. – co do zasady wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku. Oznacza to, że jeżeli darczyńca np. przed śmiercią przekazał komuś nieruchomość lub pieniądze, to wartość tych darowizn traktuje się, jakby powiększała masę spadkową. Z tego powodu uprawniony do zachowku (np. dziecko, małżonek) może mieć roszczenie o dopłatę.

  
  

• Wyjątki – art. 994 k.c.: ustawodawca wyłączył niektóre darowizny spod doliczania.

  
  

• Nie zalicza się do spadku:

  • Drobnych darowizn zwyczajowych (np. zwyczajowych prezentów świątecznych w rodzinie) oraz

  • Darowizn dokonanych przed więcej niż 10 lat (licząc od daty śmierci) na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku.

  • Ponadto nie dolicza się darowizn dla spadkobierców/dziedziczących później (np. darowizn dla wnuka, którego rodzic jeszcze się nie narodził) (art. 994 § 2) ani darowizn dla małżonka przed zawarciem małżeństwa (art. 994 § 3).

  
  
  
  

• Art. 996 k.c. – jeśli darowizna została udzielona osobie uprawnionej do zachowku (np. darczyńca dał coś swojemu dziecku, które i tak miałoby odziedziczyć), to taka darowizna w zasadzie zalicza się na zachowek tej osoby. Oznacza to, że wartość daru obniża przyszłą dopłatę do zachowku – traktuje się go jak przyspieszone spadkobranie. Na przykład, jeśli dziecko dostało od rodzica 100 tys. zł za życia, a miało przysługiwać mu np. 200 tys. zachowku, to pozostałe do wypłaty wyniesie tylko 100 tys. (100 tys. już było).

W skrócie: darowizny za życia darczyńcy są najczęściej traktowane jako część schedy spadkowej przy zachowku. Przepisy (art. 993–996 k.c.) chronią zainteresowanych – np. dzieci, małżonka – przed tym, by darczyńca mógł obejść zachowek, przekazując majątek jeszcze za życia. Zawsze trzeba sprawdzić, czy darowizna wlicza się czy nie (to zależy od czasu, wartości i relacji darczyńcy i obdarowanego).

✅ Podsumowanie i praktyczne wskazówki

1. Poznaj przesłanki odwołania darowizny. Przed wykonaniem darowizny darczyńca składa oświadczenie, powołując się na art. 896 k.c. – zmiana jego sytuacji życiowej na gorsze (utrata środków do życia lub alimentów). Po wykonaniu darowizny można w sądzie domagać się jej cofnięcia tylko z art. 898 k.c. – wskazując na „rażącą niewdzięczność” obdarowanego (np. krzywdzące, umyślne działanie). Upewnij się, że sytuacja faktyczna pasuje do jednej z tych reguł.

2. Sporządź pisemne oświadczenie. Odwołanie darowizny musi być pisemne (ustawa wyraźnie wymaga formy pisma). W oświadczeniu podaj swoje dane i dane obdarowanego, opisz darowiznę (co, kiedy, jak miało być wykonane) i przyczynę cofnięcia. Podpisz i doręcz kopię obdarowanemu. Jeśli chcesz być bezpieczny, zawrzyj dokument notarialnie.

3. Dotrzymaj terminów. Jeżeli odwołujesz wykonaną darowiznę z powodu niewdzięczności, pamiętaj o jednorocznym terminie – liczonym od momentu, gdy dowiedziałeś się o takich zdarzeniach. Z upływem tego roku utracisz prawo do cofnięcia tej darowizny (art. 898 § 3 k.c.). W praktyce oznacza to, że powinieneś działać szybko po odkryciu rażącego zachowania.

4. Przygotuj się na postępowanie sądowe. Bardzo często obdarowany nie przyjmie dobrowolnie odwołania. Dlatego miej przygotowane dowody (np. pisma, nagrania, zeznania świadków). W sądzie musisz wykazać fakt zmiany sytuacji majątkowej (przed wykonaniem darowizny) lub powagę niewdzięczności. W razie potrzeby podkreśl orzeczenia SN, które opisują, co sądy uznają za rażącą niewdzięczność (np. naruszenie dóbr osobistych, umyślne działanie na szkodę darczyńcy).

5. Myśl o spadku. Jeśli planujesz odwołać darowiznę i wiesz, że dotyczy to mienia, które mogłoby trafić do dziedziczenia, pamiętaj o zachowku. Odwołana darowizna (albo darowizna przed śmiercią) może wpłynąć na rozliczenia spadkowe. Warto uwzględnić przepisy o doliczaniu darowizn (art. 993–996 k.c.) oraz wyjątki (art. 994 k.c.).

6. Skonsultuj się z prawnikiem. Złożenie skutecznego oświadczenia o odwołaniu darowizny i prowadzenie sprawy w sądzie może być skomplikowane. Jeśli stawka jest wysoka (np. duża nieruchomość lub znacząca suma pieniędzy) – warto omówić strategię z prawnikiem. Dobry radca lub adwokat pomoże przygotować dokumenty i przeprowadzić procedurę, tak aby nie popełnić błędu formalnego.

Odwołanie darowizny to poważna decyzja i często trudne emocjonalnie doświadczenie (zwłaszcza gdy obdarowany to bliska osoba). Niemniej prawo daje darczyńcy ochronę – na wypadek nieprzewidzianych problemów majątkowych lub krzywdzących zachowań bliskich. Każdy przypadek darowizny jest inny, dlatego przy poważniejszych sprawach warto zasięgnąć indywidualnej porady prawnej.

Epilog

W przedstawionym na samym wstępie stanie faktycznym właściwym rozwiązaniem byłoby odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności syna (oczywiście odpowiednio wykazanej). Jednakże z uwagi na zbyt odległy termin (16 lat od wykonania darowizny) i śmierć jednego z darczyńców (ojca) w tym momencie klientka może liczyć tylko na dobrą wolę swojego brata.

✅Masz wątpliwości co do udzielonej darowizny?

✅Osoba obdarowana nie spełnia swoich obowiązków?

✅Chętnie Ci pomogę.

  Zadzwoń lub zostaw wiadomość❗

 📲665 593 783

  📨 damianhyjek@gmail.com